Vensters op het leven

Dr. Eeuwout Klootwijk

GASTCOLUMN

De binding van Isaak laat zien: leven is kostbaar, kinderen zijn een wonder, leven scheppen is een daad van liefde.

Tora als commentaar op het leven

In de inleiding bij het eerste deel Genesis van de prachtige serie commentaren op de Tora, schrijft de onlangs overleden rabbijn Jonathan Sacks hoe het wekelijkse Toragedeelte in de synagoge voor hem een richtsnoer was voor zijn leven, juist ook in moeilijke tijden en bij zware beslissingen. En ook omgekeerd: gebeurtenissen in zijn leven en in de wereld gaven een dieper inzicht in de tekst van de Tora. Leven en tekst, ze zijn op elkaar betrokken. Sacks schrijft:

‘De Tora is een commentaar op het leven, en het leven is een commentaar op de Tora. Ze zijn met elkaar in gesprek, ze werpen licht op elkaar. De Tora moet niet alleen gelezen, maar ook geleefd worden.’

Sacks kijkt naar de bijbelteksten en let daarbij niet alleen op de details, maar ook op het totaalbeeld. Deze vensters op de wekelijkse Toragedeeltes bieden zicht op het leven, en het leven laat zien hoe je de bijbelteksten kunt interpreteren. Sacks laat daarbij de vragen ‘van binnenuit’ toe, zowel de vragen die uit de tekst voortkomen als die uit je eigen leven. Zo ontstaat er een spannende dialoog. Je krijgt het idee: deze tekst heeft iets over mijn en ons leven te zeggen, en ons leven kleurt de tekst.

‘Wat ik schilder, komt van binnen’

Diezelfde beweging van binnenuit voltrekken Jacques Maas en de al in 2010 overleden Nico Tromp in hun bijzonder fraai uitgegeven boek Hemelse vensters aan het Woord. Marc Chagall’s gebrandschilderde ramen in de Sankt-Stephanskirche te Mainz. Zij kijken naar de drie gebrandschilderde middenramen in het koor van deze kerk en laten de voorstellingen zelf aan het woord komen. De Joodse schilder Marc Chagall ontwierp deze ramen vlak voor zijn dood in 1985 in opdracht van de toenmalige pastoor van de Sankt-Stephanskirche, Klaus Maier. Tweemaal heb ik deze ramen zelf uitvoerig kunnen bekijken. Chagall (1887-1985) zag met innerlijke ogen. Hij zegt daarover in een interview, dat zijn gebrandschilderd glas een onzichtbare wand is tussen zijn hart en dat van anderen. ‘Wat ik schilder, dat komt van binnen, niet van buiten’.

Jacques Maas en Nico Tromp maken verschillende rondgangen door de kerk en langs de gebrandschilderde ramen. Zij kijken tot in detail en zoomen dan weer uit om de grotere gehelen in het oog te krijgen. Zij laten zien hoe Chagall kijkt naar de bijbelverhalen. In de overgang van de tekst met woorden naar visuele verbeelding vindt er een transformatie plaats. Chagall laat onderdelen weg of voegt ze juist toe. Hij speelt met kleuren en composities. En al kijkend krijg je net als bij Sacks het idee: dit raam heeft iets over mijn en ons leven te zeggen, en ons leven kleurt het raam.

Het offer van Abraham: Sara in beeld

Laat ik een voorbeeld geven. Het betreft het derde raam van onderen van het middenraam: het offer van Abraham, dat in de Joodse traditie bekend staat als de binding van Isaak. Bijgaande foto heb ik zelf gemaakt in 2016, maar de afbeelding staat in full colour in groot formaat in het boek. Twee elementen uit deze veelzeggende verbeelding haal ik naar voren. Wat in het bijbelverhaal ontbreekt (Genesis 22:1-14) is Sara. Abraham wordt op de proef gesteld, Abraham gaat op weg met zijn zoon Isaak, en Abraham steekt op het moment suprême zijn hand uit om zijn zoon te offeren. Waar is Sara? Rabbijnse commentaren vertellen overigens wel dat Sara van verdriet stierf toen zij van dit alles hoorde. Immers, direct in het hoofdstuk hierop volgend wordt verteld dat Sara stierf op 127-jarige leeftijd (23:1).

In Chagalls verbeelding staat Sara links onder, de handen tegen de borst. Ze houdt haar hart vast. Ze is helemaal groen gekleurd, net als de struik waarmee zij verbonden is. Het groen komt terug bij Abraham, maar slechts voor een deel. Maas en Tromp suggereren dat het groen een teken van leven en groei is. Niet voor niets dat de parasja (wekelijkse Toragedeelte) waarin sprake is van de dood van Sara heet: Chajee Sara, Sara leefde.

Tegelijkertijd blijven er tal van vragen over. Sara noch Abraham lijkt verzet aan te tekenen. Abraham toont zijn bereidheid te offeren. En Sara? Laat zij het gebeuren bij Chagall?

Een ongebonden Isaak

Isaak is ontbloot en weerloos. Chagall doet hier iets met de bijbeltekst. Isaak is op dit raam niet vastgebonden. Hij ligt er zelfs ontspannen bij op een soort matras van stammetjes of kooltjes. Er spreekt, zo kijken Maas en Tromp ernaar, rust en overgave uit. De kleur van zijn lichaam is vrijwel identiek aan de kleur van de ram waarmee een engel komt aansnellen. Zo heb ik Isaac nog nooit gezien. Wat zegt Chagall hiermee? Eén perspectief (er zijn er meer) is uitdagend. In de woorden van Maas en Tromp:

‘Als Isaak gebonden zou zijn, zou hij meer voorgesteld worden als een object dat iets ondergaat; zijn niet-gebonden zijn maakt hem meer tot subject, tot iemand die vrij en actief is. Hij is dus ongebonden omdat hij een mens is, een mede-mens, jouw medemens, een zoon van zijn moeder. Het maakt zo gezien, de daad van de vader tot een onbegrijpelijke moord, een onmenselijke daad. Het wordt des te schrijnender naarmate Isaak daar meer als mens ligt.’

Het lost de vragen niet op bij dit complexe verhaal, maar zo’n verbeelding roept wel het nodige op. Wat betekent het om mens te zijn? Waar wringt het, waar schuurt het, op welke momenten speelt het leven zich af op het scherpst van de snede?

Jodendom als scholing: leven is niet vanzelfsprekend

Ik sla er nog een keer Sacks commentaar op na. Ook hij geeft een perspectief op dit verhaal dat voor mij nieuw is. Jodendom, schrijft hij, is een voortdurende scholing om het leven niet als iets vanzelfsprekends te beschouwen. Essentieel in het jodendom is het krijgen en koesteren van kinderen. ‘Ons hele waardensysteem is daarop gebouwd. Scholen zijn onze bolwerken, opvoeding onze passie, leraren onze grootste helden’. En uitgerekend hier, in dit verhaal, onderwerpt God Abraham aan de grootste beproeving zien: het lange wachten op een kind, de niet vervulde hoop, en als er dan toch nog het langverwachte kind geboren wordt: het vastbinden. De les volgens Sacks is: beschouw kinderen niet als iets vanzelfsprekends, niet als je bezit. Ieder kind is een wonder. En dat is een les die de wereld nog steeds niet heeft geleerd. Te veel kinderen leven in armoede en sterven door gebrek aan medische zorg. De wereld geeft de voorkeur aan het uitvechten van conflicten boven het vormgeven van een veilige toekomst. De binding van Isaak laat zien: leven is kostbaar, kinderen zijn een wonder, leven scheppen is een daad van liefde.

Leer samen kijken

Zowel Sacks als Chagall geven verrassende perspectieven. Zelf kun je weer andere dingen zien. Omdat je zienswijze immers gevormd is door je eigen levenservaringen, teleurstellingen, crises en momenten van verwondering. Zelf ervaar ik het telkens weer als verrassend om samen met anderen bijbelteksten te lezen en te proeven. En om op kringen naar verbeeldingen te kijken. Ik hoop dat dit gaandeweg dit jaar weer kan gebeuren, in na-coronatijden. Wat zie je? Wat valt je op? Wat spreekt je aan? Wat verwart je? De kunst is om goed te leren kijken, te letten op details, en dan weer het grotere geheel in de picture te krijgen. Leermeesters als Sacks, Chagall, Tromp en Maas kunnen daarbij helpen. Of je eigen pastor. Niet om antwoorden te formuleren, maar om openheid en ruimte voor levensvragen te creëren.

Dr. Eeuwout Klootwijk
wetenschappelijk beleidsmedewerker voor Kerk en Israël (joods-christelijke relaties) en daarnaast predikant in Oost-Souburg