Religieus Erfgoed Kruiskerk
De Kruiskerk is een protestantse gemeente, maar ook een gebouw met ornamenten en betekenisvolle voorwerpen, wat we kunnen aanduiden als religieus erfgoed.
Wat is religieus erfgoed?
Religieus erfgoed is een bijzondere vorm van cultureel erfgoed.
In de Handreiking Religieus Erfgoed van het Museum Catharijneconvent wordt religieus erfgoed als volgt gedefinieerd: Het geheel van cultuuruitingen, materieel en immaterieel, roerend enonroerend, dat verwijst naar een religieuze, godsdienstige of devotionele context, of ermee in verband staat, zowel in het openbare als in het privé-domein. Het gaat om cultuuruitingen die de samenleving de moeite waard vindt om te bewaren en aan de volgende generaties door te geven. Voorbeelden zijn kerkgebouwen, kapellen, kloosters, begraafplaatsen, kerkorgels, gebrandschilderde kerkramen, kerkelijk zilverwerk, interieuronderdelen en voorwerpen.
Voor het gemak wordt in het vervolg gesproken over Erfgoed Kruiskerk.
De Kruiskerk is niet zo maar een gebouw met een religieuze functie. Het gebouw is een Rijksmonument vanwege zijn architectuur en de vormgeving van elementen in het interieur. Een kerk beschikt ook over allerlei voorwerpen met een religieuze functie. Gebouw en voorwerpen zijn niet bij de bouw voor eens en voor altijd vastgelegd. In de loop van de tijd kunnen er veranderingen plaatsvinden, zowel aan het gebouw als met betrekking tot de voorwerpen. Dat kan een verbouwing zijn, maar er kunnen ook nieuwe voorwerpen met een sacrale of rituele functie aangeschaft worden. Ook kunnen ze verkregen worden door fusies met andere kerken. En als voorwerpen verslijten of kapot gaan, moeten nieuwe aangeschaft worden.
Op zeker moment kan er dan de behoefte ontstaan om eens te kijken waaruit dat materiële erfgoed van de kerk nu precies bestaat en hoe de kerk er aan gekomen is en wat de geschiedenis er van is. En in een tijd dat kerkgebouwen onder druk komen te staan, soms gesloten worden of een andere bestemming krijgen, is het goed om te weten wat je in huis hebt. Een andere vraag is hoe we dat erfgoed waarderen? Kunnen we spreken van kerkschatten van de Kruiskerk? En waar kun je informatie vinden over de geschiedenis van de kerk en haar voorwerpen? En wat hebben de Kruiskerk of andere instanties gedaan om antwoord op deze vragen te geven? Daarover gaat het onderstaande.
Impressie Erfgoed Kruiskerk
Hoewel het verleidelijk is om de laatste vraag uit de inleiding gelijk te beantwoorden, kijken we eerst naar voorbeelden van het Kruiskerk-erfgoed. Waar gaat het nu eigenlijk om? Wat zijn de highlights? Factoren die hierbij een rol spelen zijn:
- Behoort iets tot de vaste inrichting, behorend bij het oorspronkelijk ontwerp van de kerk zoals het doopvont en de preekstoel, of is iets los aangeschaft ten tijde van de stichting of later, zoals iconen of een lezenaar.
- Hoe waardeer je een voorwerp? Je kunt kijken naar de materiële waarde, de kunsthistorische waarde, de cultuurhistorische waarde, maar ook de emotionele waarde. Is iets van lokaal belang of van nationaal belang? En wie bepaalt dat?
Een selectie uit het erfgoed:
Inventarisaties Erfgoed Kruiskerk
1981: Inventarislijst SKKN (=Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland) In 1981 is voor het eerst het erfgoed van de Kruiskerk, toen nog in gebruik als Hervormde Kerk, geïnventariseerd door de SKKN en opgenomen in hun database. Sinds 2012 beheert het Museum Catharijneconvent de nationale database van religieus erfgoed. Hierin staat informatie over kerkinterieurs en roerende religieuze voorwerpen. Tot roerend religieus erfgoed behoren alle verplaatsbare voorwerpen die verwijzen naar een religieuze, godsdienstige of devotionele context, of ermee in verband staan.
2017: Inventarisatie Commissie Erfgoed Kruiskerk Inmiddels hadden grote veranderingen plaatsgevonden: een fusie met de Gereformeerde gemeente van de Pauluskerk in 2003, -de toetreding tot de PKN was in 2004 -, een verbouwing in 2005 en een fusie met de gemeente van de Bankraskerk in 2010. Dit had ook gevolgen voor het materiële erfgoed. Verder veranderden inzichten over het gebruik en de aankleding van de kerkruimte: iconen bijvoorbeeld kregen een plek, maar ook een Stiltehoek. Een Commissie Erfgoed Kruiskerk werd ingesteld om een actueel overzicht te maken. Dit werd de Inventarisatie Erfgoedobjecten Kruiskerk Amstelveen.
2018: Inventarisatie Commissie Erfgoed Kruiskerk: publieksuitgave Een volgende stap was de uitgave van een definitieve versie die ook verspreid is onder de gemeenteleden en andere belangstellenden onder de titel: Erfgoed Kruiskerk Amstelveen: objectbeschrijvingen en bibliografie september 2018. Voor de beschrijving van alle objecten zijn veel schriftelijke bronnen geraadpleegd. Ze staan vermeld bij de objecten. Hieruit is het idee ontstaan om niet alleen een totaaloverzicht van die bronnen samen te stellen, maar in een iets bredere context al die bronnen te verzamelen met betrekking tot de Kruiskerk als gebouw en haar erfgoedobjecten die verschenen zijn sinds de bouw van de kerk. Lida Ruitinga heeft dit op zich genomen en heeft deze bibliografie samengesteld ingedeeld naar literatuur, brochures en artikelen in kranten, weekbladen en tijdschriften. De bibliografie is toegevoegd aan de uitgave van 2018. Tevens is toen een fysiek archief samengesteld van de genoemde documenten in de bibliografie. 
2019: Rapport Catharijne Convent In 2019 heeft het Catharijne Convent een nieuwe inventarisatie gedaan om de bestaande gegevens te actualiseren. Dankbaar is gebruik gemaakt van de inventarisatie van de Kruiskerk uit 2018. Het aantal voorwerpen dat beschreven is, is iets groter dan in het Erfgoedboek uit 2018. Zo staan ook 2 lampen die aan de muur van de orgelgalerij hangen beschreven en drie aardewerken doopkannen uit 2005. Daar staat tegenover dat in het Erfgoedboek ook de kerktuin Tuin van Hoop op het voorplein van de kerk opgenomen is.
Alle gegevens zijn opgeslagen op een afgeschermd gedeelte van de website onder de naam Kerkcollectie digitaal.
Hoe wordt nu het erfgoed door het Catharijneconvent gewaardeerd?
Over het kerkgebouw als geheel wordt het gave originele interieur genoemd, ondanks kleine veranderingen zoals een aantal banken dat is weggehaald. Het interieur laat samenhang zien vanwege een integraal architectonisch concept van architect Duintjer.
Kerncollectie
Van alle beschreven voorwerpen wordt een deel gerekend tot de kerncollectie. Tot de kerncollectie behoren die onderdelen van de inrichting die van cultuurhistorisch belang zijn binnen het kerkgebouw. Om ze in goede staat te houden hebben ze de juiste zorg nodig en bij herbestemming moeten ze op de juiste plek terechtkomen. Hiertoe behoren voorwerpen die tot de oorspronkelijke inrichting behoren zoals de preekstoel en de avondmaalstafel, voorwerpen van kunsthistorische of artistieke waarde zoals het kruis uit de Bankraskerk en de antependia van Josje Smit en voorwerpen van emotionele en documentaire waarde zoals de luidklok uit de Bankraskerk en het zilveren avondmaalsgerei van de Kruiskerk.
Collectie Nederland
Binnen de kerncollectie kunnen voorwerpen aangemerkt zijn als Collectie Nederland. Het gaat hier om roerend religieus erfgoed van nationaal belang. Vanwege de kwaliteit, de vernieuwende vormgeving en hun aanwezigheid in een protestantse kerk behoren de pilaarschilderingen van Jan Ooms tot deze categorie.
Meer informatie over religieus erfgoed is te vinden op de website van het Catharijneconvent bij Advies voor kerken. Hier staat ook een Handreiking Religieus Erfgoed dat gebruikt kan worden bij het waarderen en herbestemmen van religieuze voorwerpen.
In 2023 zijn Aanvullende richtlijnen bij de Handreiking verschenen met nieuwe praktische kaders die passen bij de actuele situatie.
Bibliografie Erfgoed Kruiskerk
Inmiddels is ook de bibliografie aangepast en geactualiseerd. Aanvullingen zien we graag per mail tegemoet via erfgoedkruiskerk@ziggo.nl. Zo kan deze bibliografie aangevuld worden en actueel blijven. Het fysieke archief met alle documenten die genoemd zijn in de bibliografie is ondergebracht in het archief van de Protestantse Gemeente Amstelveen-Buitenveldert. U kunt de bibliografie inzien door te klikken op de archiefdoos.
